In nood zitten, na lang uitstellen hulp aanvragen, afwachten, maar toch worden afgewezen. Of: in nood zitten, hulp aan willen vragen, maar moedeloos worden van alle details die je moet overleggen. Ik hoorde het keer op keer in verhalen van mensen bij De NoordAs, een groep die strijdt tegen armoede door het delen van ervaringen. Mensen lopen vast in het systeem en ervaren daar stress van: systeemstress.
Voordat ik als lector Armoede Interventies begon, hield ik me bezig met armoede en ongelijkheid in ontwikkelingslanden, als econoom bij de Wereldbank. Ik neem deze manier van kijken naar armoede mee naar mijn werk hier.
Alhoewel je bij ontwikkelingssamenwerking naar een totaal verschillende situatie van armoede kijkt – waarbij armoede is gekoppeld aan een bedrag van 2,15 dollar per dag per persoon – is dit perspectief relevant. Het nodigt uit met een frisse blik naar het armoedeprobleem in Nederland te kijken.
Volgens de bekende schaarste-theorie worden mensen die in armoede leven door de financiële schaarste ‘in beslag genomen’. Daardoor hebben ze voor andere activiteiten minder ruimte in hun hoofd. De schaarste-theorie is geformuleerd in een context van armoede in India: vooral door de financiële zorgen, de zorgen over het gebrek aan geld, ervaren mensen stress.
Er is echter een belangrijk verschil met armoede in een rijk land, en Nederland in het bijzonder.
Want armoede in Nederland betekent ook afhankelijk zijn van de verzorgingsstaat. Dat is enerzijds positief: weinig landen hebben zo’n uitgebreid sociale zekerheidsstelsel. Maar we lopen in Nederland steeds meer tegen de grenzen van het systeem op. Door zo veel mogelijk binnen bestaande regelingen naar pragmatische oplossingen te zoeken, is een maaswerk van inkomensvoorzieningen en toeslagen ontstaan met verschillende toetsingskaders en momenten van correctie, dat voor velen nauwelijks meer is te navigeren. De burger is degene die hierin vast komt te zitten.
Juist in die afhankelijkheid van het systeem, ervaren mensen ook stress: omdat het zo ingewikkeld is geworden, omdat ze worden afgewezen of niet passen binnen de regels en er de kans bestaat dat ze toeslagen moeten terugbetalen. Als je een fout maakt, kun je een boete krijgen. Mensen ervaren dus onrust doordat ze rekeningen niet kunnen betalen, maar ook door de interactie met het systeem. Dit is uniek aan armoede in een rijk land. Het probleem is ook zelfgecreëerd, en daarmee onze eigen dure taak om op te lossen.
Anna Custers is lector Armoede Interventies (Hogeschool van Amsterdam). Ze sprak haar lectorale rede, ‘Armoede in een rijk land’, uit op 4 april
