‘Het toeslagenstelsel is uit de hand gelopen’

Waar heeft u zich het afgelopen jaar het meest boos over gemaakt?

“Het verhaal van een vrouw die al maanden met haar kinderen in haar auto leefde. Dat heeft me ongelooflijk kwaad gemaakt. Dat dit in Nederland gebeurt. En ik zou meer individuele zaken kunnen noemen, waar de overheid de burger enorm in de steek heeft gelaten. Maar wat het afgelopen jaar duidelijk aan het licht is gekomen: de overheid laat mensen bijna structureel, systematisch in de steek.”

De afgelopen maanden waren er volgens hem een aantal dieptepunten. Hij somt op: “De kinderopvangtoeslag-affaire. Daarover schreven wij al in 2017. Ook rapporteerden we over de dak- en thuislozen. Met alle gemeentelijke ombudsmannen riep ik onlangs nog de centrale overheid op: ‘Doe iets, het is dramatisch wat er nu gebeurt.’

“En mensen met schulden worden lang niet allemaal goed geholpen. De overheid realiseert zich nog steeds onvoldoende wat het betekent als mensen in de problemen komen door toedoen van de overheid zelf. Het inzicht van de overheid in de gevolgen van het eigen handelen is veel te beperkt.”

Waar schort het aan?

“De overheid lijkt wel een control freak geworden. Op alles wat wordt gezegd, gedaan, uitgekeerd of teruggevorderd volgen controles. De overheid is een machine geworden die controleert. En die machinerie gaat zichzelf bewijzen want als je zoveel controles uitvoert, kom je altijd wel iets tegen dat misgaat. Dan zeggen we: ‘Zie je wel, controleren helpt’.  En dan willen we nóg meer controles. Maar dat zorgt niet voor minder misbruik. Het gaat erom hoe we de overheid weer zover krijgen dat ze niet alle burgers als potentiële fraudeurs ziet, maar als mensen die de overheid nodig hebben om zelfredzaam te zijn.”

Als de overheid geen vertrouwen in de burger heeft, dan krijgt de overheid dat vertrouwen ook niet terug van de burger, waarschuwt Van Zutphen. “Als het vertrouwen ontbreekt, dan moet de overheid de eerste stap zetten om dat weer terug te winnen. Dat gebeurt te weinig.”

De afstand tussen burger en overheid wordt door de decentralisatie steeds groter en ingewikkelder, meent de ombudsman. De burger weet niet meer waar hij terecht kan.

“Zo’n tachtig procent van de mensen weet om te gaan met veranderingen en digitalisering, maar twintig procent slaagt daar niet in. Twintig procent van 17 miljoen mensen: drie miljoen volwassenen die moeilijk meekunnen, met kinderen in hun kielzog. Dat is een zorgwekkende ontwikkeling. Zij krijgen onvoldoende steun.”

Het toeslagencircus moeten we anders optuigen

Het aantal klachten dat de Nationale ombudsman afgelopen jaar binnenkreeg, steeg van 25.000 naar bijna 30.000. Dat komt ook doordat mensen eerder naar hem toestappen. “Dat is dan ook onze les voor de overheid: naarmate je drempels weghaalt, komen mensen met problemen makkelijker naar je toe.” Met een paar duizend zaken per jaar moet hij echt als ombudsman aan de slag. Daarnaast onderzoekt het bureau van de Nationale ombudsman tientallen grote onderwerpen, waarover veel klachten gaan. Denk aan de schuldhulpverlening, de WMO en de Participatiewet.

“Als mensen bij ons komen, hebben ze vaak al veel geprobeerd. Ik word extra gedreven als ik iets voor elkaar krijg wat een ander niet is gelukt. Doorzetten waar iemand anders stopt.”

Waar wordt het meest over geklaagd?

“In een onderzoek hebben we aan de burgers gevraagd: ‘Waar denkt u aan bij de overheid.’ Drie keer raden: de Belastingdienst. De belastingdienst, toeslagen, iedereen heeft daarmee te maken. Mensen die ongeveer modaal verdienen of daaronder zitten, hebben die overheid snoeihard nodig om rond te komen. Daar waren die toeslagen dus ook voor bedoeld. Als dat niet loopt, stort je mensen in de ellende. Ik ben het eens met iedereen die zegt: dat toeslagencircus anders moet worden opgetuigd. Voor die twintig procent van de mensen die nu uit het zicht raakt, moet de overheid op een andere manier aan de slag.”

Een basisinkomen zou een oplossing zijn. Mensen willen graag werken

Al twee jaar geleden deed Van Zutphen onderzoek in de kinderopvangtoeslag-affaire, waarin ouders onterecht het stempel van fraudeur kregen. Toen zei hij al dat die ouders compensatie moesten krijgen. Nu pas gaat dit gebeuren. “Ik ga direct na Oud & Nieuw kijken of mensen hun geld hebben gehad. Het aftreden van staatssecretaris Menno Snel van Financiën mag wat ons betreft niet tot vertraging leiden.”

Heeft het toeslagensysteem zijn langste tijd gehad?

“Ik snap best dat mensen dat tegen me zeggen. ‘Beste Reinier, moeten we daar niet eens vanaf?’ We moeten op een fundamentele manier kijken hoe we in Nederland inkomen zo herverdelen dat het rechtvaardig blijft, én behapbaar voor mensen. Het toeslagensysteem is uit de hand gelopen. We hebben die toeslagen bedacht om een rechtvaardige inkomensverdeling te bewerkstelligen. Als we ze nu in één keer weghalen, dan wordt die verdeling scheef. Dus moet er iets voor in de plaats komen, dat eenvoudig is te hanteren voor iedereen.”

Een basisinkomen?

“Dat zou een van de oplossingen kunnen zijn. Als ik kijk wat er nu gebeurt, dan lijkt het er toch op dat we mensen al op een ingewikkelde manier een basisinkomen verschaffen. Maar dan moet je mensen nog steeds helpen, ze willen graag werken, ze willen dolgraag. Waar de overheid mensen juist blokkeert om mee te kunnen doen, daarover wind ik me op.”

De Tweede Kamer kreeg stukken in de kinderopvangtoeslag-zaak niet. Ouders kregen uiteindelijk hun dossiers vol zwartgelakte passages terug. En toeslagen werden ook afgelopen jaar nog zonder herinnering gestopt, terwijl oud-staatssecretaris Snel u had toegezegd dat dat niet meer zou gebeuren. Hoe staat het met uw eigen vertrouwen in de overheid?

“Als ik de overheid wantrouw, doe ik precies het verkeerde. Ik vertrouw de overheid nog steeds maar ben wel op mijn hoede. Ik vertrouw erop dat de overheid mij alle informatie geeft waarom ik heb gevraagd. Als een instantie mij meldt dat alles nu naar behoren werkt, dan krijgt die van mij een brief terug. Dan is de burger geholpen en ben ik tevreden. Krijg ik vervolgens een signaal dat ik niet goed ben voorgelicht, dan ben ik wel nijdig.”

advertentie Regenboog Groep

De overheid is een belangrijke veroorzaker van schulden. Arnhem heeft onlangs besloten schulden kwijt te schelden van Arnhemmers die al langer dan drie jaar in een betalingsregeling zitten kwijt. De Amsterdamse ombudsman pleit ook voor een schoon-schip regeling in de hoofdstad, voor mensen die lang in een uitzichtloze situatie zitten. 

“Ik ben enthousiast over wat Marcouch in Arnhem voor elkaar heeft gekregen. Als ik mevrouw Halsema was, zou ik even bij de heer Marcouch op bezoek gaan. ‘Hoe heb je dit voor elkaar gekregen.’ Marcouch heeft gezegd, en zijn hele gemeenteraad: dit willen we met zijn allen. Dat vind ik een prestatie.”

Zou u het een goede zaak vinden als andere gemeenten dit voorbeeld volgen?

“Ja, als je mensen uit de schulden kunt helpen en het werkt: hartstikke goed. Overheden moeten schulden niet verergeren, niet boetes op boetes stapelen. Op een gegeven moment moeten ze zeggen: ‘Nu stoppen we ermee.’ Of het kwijtschelden voor één groep oneerlijk is tegenover anderen in de schuldhulp? Weet je wat eerlijk is: ervoor zorgen dat iedereen zonder schuld zit. De overheid mag best wat christelijke barmhartigheid tonen. Natuurlijk zijn er mensen die dingen verkeerd hebben aangepakt, maar soms gebeuren dingen buiten je wil om.

Volgend jaar gaan we onder meer kijken hoe het komt dat zo weinig mensen in de wettelijke schuldsanering (wsnp, red.) komen. Als je daarin zit, ben je na drie jaar schoon.  Ik heb veel geleerd van hoogleraar Nick Huls. Hij heeft het boekje Vergeef ons iets vaker onze schulden geschreven. Dat moet die overheid doen, we moeten vergevingsgezind zijn omdat we daarmee mensen met schulden vooruit helpen én de samenleving als geheel. Wij prediken hier dat iedereen moet kunnen meedoen en dat de overheid daarvoor moet zorgen. We kunnen niet zeggen: ‘eigen schuld dikke bult’.”

Heeft u die christelijke inslag van huis uit meegekregen?

Ja, dat was de manier waar we er thuis over spraken. Maar ook wat ik in mijn rechtenstudie heb geleerd. Het recht heeft de rechtvaardigheid te dienen. Het gaat over ethiek, vrijheid, en gelijkheid.

Mijn vader was directeur van een zwakzinnigeninrichting. Daar woonden tweehonderd kinderen. Wij woonden op dat terrein. Ik zwom en fietste met ze, deed met ze aan padvinderij. Dat is de manier om met mensen die net even anders zijn dan jezelf op te trekken, heb ik geleerd. Daarnaast draag ik nog steeds een aantal christelijke waarden mee. Ik geloof dat die de samenleving vooruit helpen, daarvoor hoef je geen belijdend christen te zijn.”

Welk advies heeft u voor de MUG-lezer?

“Amsterdam heeft een goede eigen ombudsdienst, maar die gaat niet over onderwerpen als toeslagen, politie, uwv. Dus zorg dat je stem wordt gehoord. Schroom niet, Amsterdammers, om naar ons team in Den Haag te bellen als je ergens meezit. Je kunt naar de Amsterdamse ombudsman, maar als je liever meteen naar Den Haag belt: welkom. Wij knappen het samen wel op. Bel naar Arre of Reinier. Veel telefoontjes? Die willen we juist. Doordat we nu laagdrempelig werken, weten we beter wat er aan de hand is. Dus bellen, mailen, schrijven, alles mag.

Reinier van Zutphen (59) is in 2015 benoemd tot Nationale ombudsman, voor zes jaar. Hij studeerde rechten in Rotterdam en heeft ruime ervaring als rechter, onder meer in Amsterdam. Ook was hij voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak.