Gemeenten hoeven niet alles terug te vorderen

De uit 2015 stammende Participatiewet biedt gemeenten handvaten om iemand snel tot fraudeur te bestempelen. ‘Er is niemand die controleert of de bewijzen wel deugen,’ aldus het onderzoeksplatform Investico.

Sommige gemeenten vorderen meteen een jarenlange bijstandsuitkering terug. Dat kan iemands leven verwoesten, zoals ook in de toeslagen-affaire gebeurde. In een artikel in opinieblad De Groene Amsterdammer (13 januari) staan voorbeelden. Zo vordert een gemeente extreme bedragen terug als iemand naar haar mening niet aan de inlichtingenplicht heeft voldaan.

Een bijstandsontvanger uit Almere zong als hobby weleens in de kroeg. Hij kreeg daar een warme maaltijd voor, benzinegeld en soms twee tientjes. Voor hem waren de optredens een remedie tegen zijn depressies na een ernstig auto-ongeluk. Maar de gemeente zag dat anders en vorderde vier jaar bijstandsuitkering terug. Dat kwam neer op bijna 80.000 euro. De Centrale Raad van Beroep, de hoogste rechter op het gebied van de sociale zekerheid, gaf de gemeente gelijk.

Op de knieën

Hoogleraar sociale zekerheidsrecht Gijsbert Vonk is het daarmee oneens. De rechter moet bijstandsgerechtigden beschermen tegen de grillen van de politiek, meent hij. ‘Een terugvordering dwingt mensen op de knieën, het spant een net om ze heen waar ze niet uit komen.’

Dat iemand in de bijstand snel een fraudeur kan worden genoemd, komt door een cruciaal verschil tussen straf- en bestuursrecht. In het strafrecht moet de fraude eerst ‘onomstotelijk’ bewezen worden, voordat een rechter je  kan veroordelen. In het bestuursrecht, waar bijstandszaken onder vallen, hoeft de gemeente niet te kunnen bewijzen dat iemand werkelijk heeft gefraudeerd;  een zogenoemd ‘bewijsvermoeden’ is al genoeg.

Zolang een bijstander dus geen advocaat in de arm neemt, wat na het uitkleden van de gesubsidieerde rechtsbijstand niet zo makkelijk is, èn naar de rechter stapt, ‘is er niemand die controleert of de bewijzen wel deugen,’ zo schrijven de onderzoeksjournalisten.

Strenge wet

Maar dat is niet het enige. Rechters verschuilen zich nog wel eens achter een strenge wet, maar volgens Vonk kan de rechter wel degelijk toetsen of het redelijk is dat de gemeente na één foutje meteen vier jaar bijstand terugeist. Vonk: ‘De wet verplicht niet om na één foutje het hele verleden in twijfel te trekken; dat maken gemeenten en rechters er echt zelf van.’

In maart vorig jaar namen Kamerleden van ChristenUnie, D66, CDA, GroenLinks en SP het initiatief voor een wetsvoorstel om de harde plicht tot het terugvorderen van bijstand af te schaffen. Het voorstel kreeg brede steun. De kans is groot dat de Participatiewet op dat punt gaat worden gewijzigd.