Werken moet lonen. Daarnaar streven de opeenvolgende kabinetten-Rutte al jaren. En toch is werken niet lonender geworden. Sterker, werken is allang niet meer een garantie op een zeker bestaan. Want vrijwel niemand kan nog voorspellen wat een werkende aan het einde van de maand netto op de bankrekening overhoudt.
Dat komt vooral door het zeer complexe belastingstelsel dat Nederland heeft. Vooral het toeslagensysteem is zo ondoorgrondelijk dat zelfs de deskundigen zelf het zien als een doos van Pandora. Deze onvoorspelbaarheid leidt ertoe dat steeds meer huishoudens toeslagen links laten liggen terwijl ze er wel recht op hebben, zo wijzen onderzoeken uit. De angst voor terugvorderingen en dwangsommen is groot en niet onterecht zoals het toeslagenschandaal eerder bewees.
Juist bij huishoudens met een laag inkomen is deze angst logischerwijs groot. Mensen met een goed gevulde bankrekening kunnen immers een hoge terugvordering wel snel betalen waardoor ze boetes voorkomen. Zij kunnen vaak ook een (belasting)adviseur betalen die ze door het belastinglabyrint loodst waar allerlei voordeeltjes in verstopt zitten.
Huiseigenaren
Neem bijvoorbeeld het bezit van een eigen woning. Sowieso profiteren verreweg de meeste huiseigenaren van de hypotheekrenteaftrek. Dat is het bedrag dat ze jaarlijks van het bruto loon mogen aftrekken waardoor ze minder inkomensbelasting en volksverzekeringen hoeven te betalen. Dit voordeel verdiept de financiële ongelijkheid tussen huurders en kopers, stelde De Nederlandsche Bank in 2020 na eigen onderzoek.
Maar huizenbezitters kunnen ook nog eens extra profiteren van de kinderopvangtoeslag, de zorgtoeslag of het kindgebonden budget. Dat zit zo: alle toeslagen worden berekend op basis van het zogeheten verzamelinkomen. Dat is het totaal van inkomen uit werk en inkomen, min allerlei aftrekposten zoals de hypotheekrenteaftrek. Hoe lager het verzamelinkomen, hoe meer toeslagen iemand krijgt.
Voor de zorgtoeslag, huurtoeslag en het kindgebonden budget wordt ook gekeken naar het vermogen dat iemand heeft. Wie te veel spaargeld bezit, heeft geen recht op deze toeslagen. Maar belasting adviseurs adviseren vermogenden geld te stallen in zogeheten spaar-bv’s waardoor het bedrag niet meer meetelt voor de vermogenstoets en mensen met een flinke spaarpot toch recht hebben op de toeslagen.
Bestaanszekerheid
Het is een pijnlijk contrast met de 150 duizend huishoudens die jaarlijks in grote financiële problemen komen omdat ze toeslagen moeten terugbetalen. Volgens inspecteur-generaal Bart Snels, hoofd van de Inspectie belastingen, toeslagen en douane, zit het probleem in het toeslagenstelsel zelf. ‘We vragen het onmogelijke van mensen, en hebben alle financiële risico’s bij de burgers neergelegd’, zei hij onlangs in Trouw. ‘We tasten met de toeslagen de bestaanszekerheid van mensen aan.’
Hij ziet het stelsel het liefste verdwijnen. Zijn oproep past in de wens van vele deskundigen. Al in 2008 concludeerde een ambtelijke werkgroep dat het toeslagensysteem veel te complex was geworden. Het lukte de politiek niet om het systeem transparanter te maken. Het werd alleen juist ingewikkelder. ‘Om perfecte koopkrachtplaatjes te kunnen presenteren hebben kabinetten jarenlang intensief en getailleerd geknutseld aan de belastingen en toeslagen’, schrijft het Instituut voor Publieke Economie in het recente rapport Het Einde van de toeslagen. ‘Dat goedbedoelde beleid is uitgemond in een complex en fragiel stelsel.’ En dat werkt volgens de onderzoekers automatisch ongelijkheid in de hand.
Zij doen handzame voorstellen voor een versimpeling. Maar zelfs een versimpeling zal helaas nog lang op zich laten wachten. Het belastingstelsel is zo complex en fragiel geworden, dat het ICT-systeem van de Belastingdienst pas in 2025 weer veranderingen kan verwerken. En dat is een hard gelag voor juist die mensen die steun nodig hebben.
(Kim van Keken is freelancejournalist voor o.a. Vrij Nederland en onderzoekscollectief Spit)
