In zijn boek Plan van de Arbeid pleit journalist Michiel Zonneveld voor een samenhangend plan om de vele crises van onze tijd te overwinnen. John Jansen van Galen ziet de noodzaak, maar heeft zo zijn twijfels. “Jammer dat ik er niet in kan geloven.” Een mailwisseling.
John: Wat maak je me nou, Michiel? Een nieuw Plan van de Arbeid!? Wat een moed! Het oude is van bijna honderd jaar geleden. Toen was het niet alleen crisis, maar heerste ook nog het geloof dat de staat die op kon lossen met hulp van sterke vakbonden. De staat is nu ondergraven door het neoliberalisme en de solidariteit door het ik-tijdperk. Hoe wil je die kracht terugkrijgen? Met je Plan van de Arbeid?
Michiel: Jazeker, John. Valt het jou ook niet op dat als je eenmaal over een plan (welk plan dan ook) gaat nadenken er veel meer mogelijk is dan je dacht? Plannen bevrijden je van het gevoel van onmacht. Dat deed dat plan uit 1935 ook. Het nam afstand van het idee dat de crisis opgelost zou worden door ‘het vrije spel van maatschappelijke krachten’, waarmee de regering Colijn bedoelde dat de vrije mark haar werk wel zou doen.
John: “Plannen bevrijden je van het gevoel van onmacht”, schrijf je. Toen ik in 1985 bij het gouden jubileum van het plan de geestelijk vaders ervan interviewde, stelde mij teleur dat het voor hen niet zozeer een concreet project bleek te zijn geweest, als wel een morele oppepper voor de socialistische beweging en de samenleving als geheel. Zie ik het verkeerd als ik denk dat dat ook voor jou de voornaamste drijfveer is? Of denk je werkelijk aan een nieuw, uitvoerbaar plan?
Michiel: Je doelt dan vast vooral op je gesprek met Jan Tinbergen, de belangrijkste opsteller en latere Nobelprijswinnaar. Maar die man was legendarisch bescheiden! De ideeën in het plan hadden niet meteen maar tien jaar later wel een enorme invloed op de wederopbouw van Nederland. Ik denk verder voorlopig vooral aan het opstellen van een soort regeerakkoord zonder regering. Het zou mooi zijn als de vakbeweging en milieubeweging het initiatief namen. Lijkt je dat niet wat?
John: Blij dat je het milieu noemt, want eerlijk gezegd lijkt klimaatverandering mij een urgenter vraagstuk dan arbeid: als we die niet beheersen, gaat straks iedereen dood en valt er niet meer te arbeiden. Maar heb je een oplossing voor het probleem dat milieu en arbeid vaak tegenstrijdig zijn? Voor het milieu moet Tata Steel dicht, maar dan is bijna de hele IJmond werkloos!
Michiel: Maar we zullen arbeid ook nodig hebben om de natuur te herstellen en duurzamer te gaan produceren. Dat kan ook prima in de IJmond. Milieudefensie en de FNV hopen dat Tata Steel straks groen staal kan produceren. En als dat niet haalbaar is: dan heb je juist een plan nodig om te zorgen dat er voor de volgende generatie ander werk is.
John: Vroeger hadden ze het over de ‘waardigheid’ van arbeid, maar wat is daarvan over? Ken je de film Sorry we missed you, van Ken Loach? Die verbeeldt de treurige werkelijkheid van nu: een opjaagsysteem van pakjesbezorgers zonder dienstverband, eufemistisch ‘zelfstandigen zonder personeel’ genoemd. En ja, ik voel mij daar medeschuldig aan, omdat ook ik soms online bestel. Moeten we daar niet eerst eens mee ophouden, jij en ik, alvorens een nieuw Plan van de Arbeid te bedenken?
Michiel: Ja, een indrukwekkende film. Maar wat is de hoofdpersoon Ricky uit die film ermee geholpen als wij geen pakketjes meer bestellen? Het echte probleem is dat veel vormen van uitbuiting voor de wet zijn toegestaan en dat de arbeidsinspectie niet sterk genoeg is. En oh ja, bedrijven als Bol.com kunnen ook nog rekenen op belastingvoordelen die een gewone winkelier niet heeft. Ik wil daarom een plan met voorstellen om daar een einde aan te maken.
John: Ik blijf sceptisch, Michiel. Is het misschien mijn leeftijd? Het idee van de ‘maakbaarheid’ van de samenleving heeft ons in mijn ervaring weinig goeds gebracht. Misschien een beetje flauw om het op te rakelen, maar je weet toch dat de aartsvader van dat oude plan, de Belgische socialist Hendrik de Man, zich als fascist ontpopte? Over daadkracht gesproken, en nieuw elan!
Michiel: Foei, zeker flauw om op te rakelen! Vooral omdat de Nederlandse opstellers, deels Joods, grote antifascisten waren. Het opstellen van een plan was juist bedoeld als democratisch alternatief voor fascisme en communisme. In onze eeuw heeft verder niet een teveel aan staat, maar een teveel aan markt een hoop ellende gebracht. Dat leidde niet alleen tot ongelijkheid, maar bedreigt ook onze vrijheid en democratie.
John: Ja, een beetje flauw, dat geef ik toe. Dat oude plan stamt uit een tijd waarin we meenden de toekomst globaal te kunnen uitstippelen, met een centrale rol voor de staat. Eigenlijk bewonderenswaardig dat jij die gedachte niet helemaal naar de mestvaalt van de geschiedenis verwijst. En ik vind het spijtig dat ik er zelf niet meer in kan geloven. Maar, stekeligheden daargelaten, ik kom graag naar de presentatie van je boek op. Misschien heffen we dan het vroegere Planlied nog aan: “Het moet, het kan, op voor het Plan!”
Michiel: Ik dacht nog even door over die opmerking van jou. Wat we nodig hebben is niet een almachtige overheid, maar een stuwende en organiserende overheid. Na jaren van bezuinigen kan ze elementaire taken niet uitvoeren. In mijn boek pleit ik ook voor een overheid die de macht (van banken, grote bedrijven, woningcorporaties, andere veel te grote publieke instellingen) verdeelt. Om nog even reclame te maken: daarover staat veel in mijn boek Plan van de Arbeid.
Michiel Zonneveld, Plan van de ArbeidUitgeverij Querido, € 15,00
